नोव्हेंबर दिनविशेष

नोव्हेंबर

१ नोव्हेंबर १६७६

संभाजी राजे हे धर्मपत्नी येसूबाईसाहेब यांच्यासह शृंगारपूरात येऊन राहिले

१ नोव्हेंबर १६९२

पन्हाळगडाला बादशहाचा नातू मुहम्मद मुईउद्दीन बेदारबख्त याचा वेढा पडला. हा पन्हाळा थोडी थोडकी नव्हे तर तब्बल ८ वर्षे मोघली फौजेशी झुंजला आणि शेवटी २४ मे १७०१ रोजी दाणागोटा-दारुगोळा संपल्यामुळे नाईलाजाने मोघलांना शरण गेला.
या किल्ल्याचे राखणकरते होते त्र्यंबकजी इंगळे.
बादशहाने हा किल्ला घेण्यसाठी पिराजी घाटगे, सुहराबखान, लुत्फ़लुल्लाखान, मुख्तारखान, राजा किशनसिंह, मरहमतखान, तरबियतखान, मंसूरखान आणि असे अनेक नामवंत मोघली मनसबदार पाठविले होते. पण यातील कुणाचीच डाळ त्र्यंबकजी इंगळे आणि त्यांच्या वीरांनी शिजू दिली नाही. मोघली सरदारांनी साम-दाम-दंड-भेद असे सर्व प्रकार पन्हाल्यावर करून पाहिले पण त्यांना यात कशातच यश आले नाही.
या लढ्यात बादशहाने प्रचंड प्रमाणात तोफेचा वापर केला. इतकेच नव्हे तर पन्हाल्याच्या बाबतीत इतिहासाची पुनरावृत्ति झाली होती, इंग्रज वकील विलियम नॉरिस इंग्रज बनावटीच्या तोफा घेउन मोघलांनच्या छावणित सामिल झाला. मोघली तोफांच्या माऱ्यामुळे किल्ल्याच्या तटा बुरुजांना खिंडारे पडली होती पण त्यात सुद्धा, मराठे पुन्हा ह्या तटा बुरुजांची दुरुस्ती करुन लढायांस सिद्ध राहित.

हा वेढा चालू असतानाच बाहेरून धनाजी जाधव आणि त्यांचे सैन्य मोघलांवर हल्ले करीत होते. अशा अनेक चकमकी होतच होत्या. त्यातच किल्ल्यावरून सुद्धा, मराठे मोघली छावणीवर हल्ले करीत आणि त्यांची रसद मारून जमेल तेवढे मोघल कापून पुन्हा गडावर पसार होत.
मराठे सुद्धा किल्ल्यावरून तोफांचा भडिमार करीत होतेच. एकदा तर मराठ्यांनी केलेल्या मारात, खुद्द बेदारबख्ताचा घोड़ा जाया झाला. मराठे रात्रीचे तर अति आक्रामक बनत असत, अशाच एका रात्री मराठे कोंकणी दरवाजातुन बाहेर पडून मंसूरखानच्या छावणीवर एल्गार केला. त्याच्या काही तोफा निकामी केल्या आणि अनेक मोघली सैनिकांस मारून ते गडावर पसार झाले.
१२ एप्रिल १७०१ रोजी, गडावरील मराठ्यांनी थेट तरबियतखानाच्या तोफखान्यावर झेप घेतली. तरबियतखान पान्हाळा व पवनगडच्या बेचक्यात उभा होता, या छाप्यात मराठ्यांनी मोघलांनचा दारुगोळा उडवून दिला आणि त्यांचे काही सैनिक कापून, पुन्हा गडावर पसार झाले.
अखेर दाणागोटा संपल्यामुळे पन्हाळा मुघलांच्या हवाली केला गेला. पन्हाळा किल्ल्यावरील त्र्यंबकजी इंगळे, बाळोजी इंगळे, कान्होजी इंगळे, पवनगडाचे विठोजी केसरकर, आणि त्यांची ८००-९०० ची शिबंदी तब्बल ८ वर्षे बादशहाच्या थोडीथोडकी नव्हे तर ३० हुन अधिक मनसबदारांना भारी पडले.
पन्हाळा किल्ल्याच्या वेढ्याचा संदर्भ बादशाहच्या दरबारातील बातमीपत्रात मिळतो. पण दुर्दैवाने आपल्याकडे याचा काहीच उलेख नाही. म्हणुनच या पत्रात मोघलांच्या पन्हाल्याच्या रंगवलेल्या बातम्या मिळतात आणि मराठ्यांना त्यांनी कसे हरवले हे सापडते. पण या बातम्यांवर जर आपण विशवास ठेवला तर पन्हाळा काबिज करण्यासाठी त्यांना एवढी वर्षे का लागली? हां प्रश्न राहतो. पन्हाळा किल्ल्याच्या वेढ्यावर अप्पा परब यांचे एक पुस्तक सुद्धा आहे.

१ नोव्हेंबर १७१८

फसलेल्या 'विजयदुर्ग' मोहिमेनंतर इंग्रजांनी ४ महीने तयारी करून प्रचंड ताकदीने 'खांदेरी'वर आक्रमण केले.

पण ही मोहिमसुद्धा पूर्णपणे फसली आणि इंग्रजांची प्रचंड मनुष्य व शस्त्रहानी झाली. रामा कामती नामक मुंबईच्या एका व्यापाऱ्याला फितुरी करून मराठ्यांना माहिती पुरवल्याच्या आरोपावरुन इंग्रजांनी अटक केले. त्यावर खटला चालवून कारावासाची शिक्षा ठोठावली आणि कैदेत घातले. पुढे १० वर्षांनी तो कारावासामध्येच वारला.

१ नोव्हेंबर १६८३

विजरेईने फोंड्याला मोर्चे बांधले. मराठे किल्ला लढवण्यासाठी छातीचा कोट करून उभे ठाकले होते. नरवीर येसाजी आणि कृष्णाजी कंक हे पराक्रमी पिता-पुत्र, किल्ल्यावर ६०० मराठ्यांची शिबंदी होती तर २०० जन किल्ल्याबाहेरच्या झाडीत लपून बसले होते. फिरंग्यांच्या ३ तोफा रात्रंदिवस किल्ल्यावर आग ओकू लागल्या. दुसऱ्या बाजूने डोम रोड्रीगो द कोस्त हा हल्ला चढवत होता आणि दोन्ही बाजूंनी होणाऱ्या हल्ल्यांना निधड्या छातीने तोंड देत उभा अभेद्य तटबंदीचा किल्ले फोन्डा एकही चिरा ढळत नसल्याचे पाहून विजरेईने तोफा किल्ल्याजवळ रस्त्यावर आणून मारा सुरु केला आणि अखेर फोन्ड्याची चिरेबंदी तटबंदी ढासळली! बुरुजाला भगदाड पडताच पोर्तुगीज सैन्य आत शिरू लागले आणि एकाएकी आत दाबा धरून बसलेल्या मराठ्यांनी एकाच हल्ला चढवला. सुरुवातीला माघार घेणारे पोर्तुगीज नंतर मराठ्यांच्या कुमकेवर चालून गेले. तळपत्या विजेसारखे मराठे पोर्तुगीजांवर कोसळले. सतत पाच दिवस तोफा डागूनही हाती काहीच न लागल्याने विजरेई निराश झाला होता. येणाऱ्या नव्या कुमकेची बातमी कळताच कॅप्टन व्हाइसरॉयला माघार घ्यायला विनवू लागला. पण ख्रिस्ती पाद्य्रांची रग अजूनही जिरली नव्हती. त्यांच्या तोफेतून उडालेला एक गोळा किल्ल्यात येऊन आदळला आणि ७० मराठे स्फोटामुळे हवेत उडाले.

वेढा फोडण्यासाठी खास संभाजीराजे स्वतः ८०० स्वार आणि मोठे पायदळ घेऊन निघाले. हे नुसते कळण्याचा अवकाश कि व्हाइसरॉयची भीतीने गाळण उडाली ! .

२ नोव्हेंबर १७६३

मराठे आणि निजाम यांच्यामधल्या राक्षसभुवन येथील लढाईवरुन पेशवे माधवराव यांचे पुण्यात आगमन.

३ नोव्हेंबर १६८९

मुघल सरदार एतिकादखानाचा राजधानीच्या किल्ले रायगडास वेढा.

४ नोव्हेंबर १६६७ कार्तिक वद्य त्रयोदशी

औरंगाबाद येथे संभाजी राजे व महाराजा जसवंतसिंह राठोड यांची भेट झाली.

याच दिवशी संभाजी राजांनी औरंगाबादेहून प्रयाण केले आणि राजगडी दाखल झाले. संभाजी राजांना राजगडी पोहचवून प्रतापराव आणि निराजी रावजी यांना औरंगाबादेस पुन्हा महाराजांचे मुतालिक म्हणून जायचे होते. यादरम्यान औरंगजेबाने शिवाजी महाराजांना ‘ राजा ‘ हा किताब दिला (शि.प.सं. लेख – १२००). जवळ जवळ २ वर्षे महाराजांची फौज औरंगाबादेस होती यादरम्यान शिवाजी महाराजांनी मुअज्जम सोबत चांगलेच सख्या जमवले, दोघे एकमेकांना परस्परे वस्तभाव (विविध भेट वस्तू) पाठवू लागले हि बातमी औरंगजेबास समजताच त्यास शंका उत्पन्न झाली शिवाजी आणि शहजादा एक झाले तर कोणी तरी फितुरी करून आपणास दगा करेल, म्हणून औरंगजेबाने शहजादा मुअज्जम यास लिहले “शिवाजी हरामी आहे तिथे त्याचे सरदार निराजी व प्रतापराव दोघे आहेत त्या दोघास कैद करणे”, मुअज्जमचा वकील औरंगजेबाजवळ होता त्याने इशारतीने मुअज्जम याला कळवले तुम्ही हुशार राहणे हे वर्तमान समजताच मुअज्जम याने निराजी पंतास एकांती बोलवून हे वर्तमान सांगितले आणि वस्त्रे अलंकार देऊन निरोप दिला.

“तुम्ही उद्या रात्रीचे कुल फौजेनिशी उठून पळून जाणे तुमची बिशाद राहिली तर पावेल. दोन रोजात बादशहाचे कागद येतील मग तुम्हास कैद करावे लागेल म्हणून अगोदर निगुन जाणे”,

हे समजताच प्रतापराव आणि निराजी रावजी तयारी करून रात्री फौजेनिशी निघाले, मजल दरमजल करीत राजगडी पोचले महाराजांसोबत भेट झाली सगळे वर्तमान राजीयास सांगितले हे ऐकून राजे खुशाल झाले आणि बोलिले

“दोन वर्षे लष्कराचे पोट भरले, शहजादा मित्र जोडला हि बरी गोष्ट झाली”

(शिवकालीन पत्रसार संग्रह, शिवापूर दफ्तर यादी, सभासद बखर)

४ नोव्हेंबर १६७९

शिवाजी महाराजांनी मोगलांकडून जालना जिंकले.

७ नोव्हेंबर १७६२

राघोबादादाचा पुण्यावर हल्ला. पेशवे माधवराव यांच्याबरोबर घोडनदीची लढाई. ५ दिवसात १२ नोव्हेंबर रोजी आळेगाव येथे संपूर्ण शरणागती पत्करून पेशव्यास शरण.

१० नोव्हेंबर १६५९, गुरूवार.

६५९ - शिवप्रतापदिन. मार्गशिर्ष शु. ६ शके १५८१ रोजी शिवरायांच्या हातून प्रतापगडाच्या पायथ्याशी अफझलखानाचा वध.

एक कहे कल्पद्रुम है, इमि पूरत है सबकी चितचाहे ।

एक कहे अवतार मनोज, की यो तनमे अति सुंदरता है ।

भुषण एक कहे महि इंदु यो, राजविराजत बाढयौ महा है ।

एक कहे नरसिंह है संगर, एक कहे नरसिंह सिवा है ॥

- कविराज भुषण

भाषांतर :

यास कोणी कल्पवृक्ष म्हणतात, कारण हा सर्वांचे मनोरथ पूर्ण करतो.हा सौंदर्यसंपन्न असल्याने कोणी याला मदनाचा अवतार म्हणतात. भूषण याला पृथ्वीवरचा चंद्र म्हणतो, कारण याचे राज्य कलेकलेने वाढत आहे. कोणी याच्या युद्धातील पराक्रमामुळे यास सिंह म्हणतात तर कोणी प्रत्यक्ष नृसिंह भगवानच समजतात. कारण ज्याप्रमाणे नरसिंहाने हिरण्यकश्यपूचे पोट फाडले तद्वतच शिवरायांनी आपल्या वाघनखांनी अफजलखानाची आतडी बाहेर काढली.

१० नोव्हेंबर १६७९

सिद्दीचे आरमार मुंबईला पोचले आणि मुंबईकरांनी ही खबर खांदेरीची नाकेबंदी करणाऱ्या इंग्रज नौका दलाला कळवली. सिद्दीला खांदेरीची हकीकत कळताच त्याने सांगितले की जर इंग्रजांनी मराठ्यांना नागावच्या खाडीत अडकवून धरल्यास आपण आपले आरमार घेवून खांदेरीवर उतरू व खांदेरी सहज जिंकू. सिद्दीच्या आरमारात २ मोठ्या नौका, ५ फ्रिगेट, १ गुराब, २५ लहान गलबते आणि सुमारे ७०० शिपाई होते. मुंबईच्या इंग्रजांना सिद्दीच्या या गप्पा म्हणजे बढाया वाटत होत्या कारण सिद्दीने अजून मराठ्यांचा प्रतिकार पाहिलाच नव्हता. इंग्रजांना मराठे ही खांदेरीवर नको होते त्याप्रमाणे सिद्दी ही त्यांना नको होता आणि खांदेरीवर उतरून ते बेट बळकावण्याचा सिद्दीचा बेत आहे हे ते पुरेपूर ओळखून होते.

११ नोव्हेंबर १८१८

शनिवारवाडा पूर्णपणे इंग्रजांच्या ताब्यात. पेशवाईचा अंत.

११ नोव्हेंबर १६७९

मराठ्यान्नी 'खांदेरी' येथील इंग्रजांविरुद्धचे युद्ध जिंकले. 'डोव्ह' नावाचे इंग्रजी गलबत आणि अनेक देशी-विदेशी सैनिक कैदी म्हणुन ताब्यात. या युद्धामुळे इंग्रजांना मराठ्यांचे आरमारी सामर्थ्य पटले आणि २४ नोव्हेंबरला त्यांनी मराठ्यांशी तह केला.

१३ नोव्हेंबर १६६८

गोव्यात श्रीसप्तकोटीश्वराचे देवालय बांधण्यास प्रारंभ.
श्रीसप्तकोटीश्वर हे अतिप्राचीन शिवालय गोमांतकात नारवे येथे आहे. आजुनही आहे. पोर्तुगिझांच्या गोव्यात या शिवालयाचे चर्च मध्ये बिनबोभाट रूपांतर झालेले होते. त्याचे पुन्हा हिंदु देवालयात शिवाजी महाराजांनी रूपांतर केले. समर्थांनी आनंदवनभुवनात लिहिले आहे, "मोडिली मांडिली क्षेत्रे, आनंदवनभूवनी !!" ते का लिहिले आहे आले का लक्षांत ?

१५ नोव्हेंबर १६७१

चेउल सुभ्यामधले वतनदार, देशमुख आणि देशपांडे त्या भागाच्या सुभेदारीचे काम नीट चालू देत नसत. "उत्तम सुभेदार पाठवला असतानाही तुम्ही त्याच्याशी नसते वाद घालता आणि सुभेदारीचे काम होऊ देत नाही हे चालणार नाही. तुम्ही त्या सुभेदाराचा निर्णय मान्य करा व तसे न केल्यास तुम्हाला शासन होइल. काही मुलाहिजा होणार नाही" असे राजांनी लिहिलेल्या पत्रात रोखठोकपणे म्हटले आहे.

१६ नोव्हेंबर १६७७

कर्नाटक मोहिमेवर असताना महाराजांनी व्यंकोजीराजाकडे कर्नाटकातील शहाजीराजांच्या जहागीराचा अर्धा वाटा मागितला पण वाटा न देताच त्यांनी हंबीररावांच्या सैन्यावर आक्रमण केले.

व्यंकोजीराजांकडे ४००० घोडदळ व १०००० पायदळ होते, तर हंबीररावांच्या कडे ६००० घोडदळ व ६००० पायदळ होते.दोन्ही सैन्यात जोरदार लढाई होऊन हंबीररावांच्या सेनेचा पराभव झाला. विजय मिळाल्यामुळे व्यंकोजीराजे व त्यांचे सैन्य आराम करू लागले. याप्रसंगी हंबीररावांनी व संताजी भोसले यांनी मराठी सैन्यास एकत्र करून मध्यरात्रीच व्यंकोजीराजांच्या तळावर हल्ला करून त्यांच्या फौजेची दाणादाण उडविली.

प्रचंड असा खजिना, हत्ती, घोडे मराठ्यांच्या हाती लागले. व्यंकोजीराजे सुध्दा हाती लागले होते, पण महाराजांच्या बंधूस कैद कसे करावे असा विचार करून त्यांनी व्यंकोजीराजांस सोडून दिले.

१६ नोव्हेंबर १६७९

सिद्दी १६ नोव्हेंबर रोजी खांदेरीजवळ पोचला आणि त्याने बेटाला फेरी मारली. त्याने केग्विनला सांगितले की बेटावर सुमारे ३०० सैनिक १५ तोफा व २०० कामगार आहेत तेव्हा आपण लवकरच आपले सैन्य उतरवून खांदेरी काबिज करू. सिद्दीचे आरमार आल्याचे मराठ्यांनी पहिले आणि त्या दोघांमध्ये मारा सुरु झाला. मराठ्यांनी सिद्दीची काही गलबते बुडवली आणि त्यामुळे संतप्त होवून सिद्दीने बंदुकी व तोफांची एकच सरबत्ती खांदेरीच्या दिशेने सुरु केली परंतु तो टप्प्यात नसल्याने त्याची सर्व दारू निष्कारण वाया जात होती.

१९ नोव्हेंबर १६६१

याच वेळी शिवाजी महाराजांचे सुमारे २००० स्वार जुन्नर परगण्यात खंडणी वसूल करीत आसल्याची खबर शाईस्तेखानाला पुण्यात समजली. म्हणून शाईस्तेखानाने जाधवराव, शेख हमीद, ईस्माईलखान, सैफ खान वगैरे सरदारांस जुन्नर व अंबेगाव परगण्यात रवाना केले. परंतु या सरदारांनी तिकडे जाऊन काय केले कोण जाणे ? त्यांची व मराठ्यांची गाठ पडल्याची नोंद Waqai of the Deccan मध्ये नाही.

१९ नोव्हेंबर १६६५

पुरंदरच्या तहानुसार शिवाजी महाराज सरनौबत नेतोजी पालकरसह ९००० फौज घेऊन मिर्झाराजांच्या कुमकेस विजापूरस्वारी साठी रवाना.

२० नोव्हेंबर १६६६

९ वर्षाचे शंभूराजे मार्गशिर्ष शु. ५ शके १५८८ रोजी आग्र्याहून सुखरूप राजगडी परत.

२० नोव्हेंबर १६७९

संभाजी राजे दिलेरखानाच्या छावणीतून पळाले आणि त्यांनी पन्हाळा गाठला.

२० नोव्हेंबर १६६५

पुरंदरच्या तहानुसार शिवाजी महाराज सरनौबत नेतोजी पालकरसह ९००० फौज घेऊन मिर्झाराजांच्या कुमकेस विजापूर स्वारीसाठी रवाना. ही मोहिम पुढे १६ जानेवारी १६६६ पर्यंत सुरू होती.

२१ नोव्हेंबर १६७९

रोजी एक चमत्कारिक प्रकार घडला. मराठ्यांनी खांदेरी बेटाच्या सर्वात उंच टेकडीवर एक पांढरा ध्वज फडकावला. इंग्रज व सिद्दी या दोघांनी ते पहिले सिद्दी थळच्या जवळ नांगरून होता तर इंग्रज नागावच्या खाडीजवळ नांगरून होते. त्यांना वाटले की ही शरणागतीची खून आहे म्हणून दोघांनी दोन छोटे मचवे वेगवेगळ्या वेळी बेटाकडे पाठवले. इंग्रजांना मराठ्यांनी काहीच उत्तर दिले नाही व त्यामाच्याकडे दुर्लक्ष केले. इंग्रजांनी मग मराठ्यांना परिचित असणारा सार्जंट कली या डच माणसाला मराठ्यांकडे पाठवले. मराठ्यांनी त्याला सांगितले की ही सांकेतिक खूण आमच्या किनाऱ्यावरील माणसांकरिता आहे तेव्हा आपण जावे. कलीने या वेळी आपण मायनाक साठी मुंबईहून एक पत्र आणले आहे व त्याने ते येऊन घेऊन जावे असा एक निरोप दिला यावर मराठ्यांनी त्याला ते आणून द्यावे असे सांगितले व मायनाकही त्याला उत्तर देईल असे सांगितले. त्यांने कलीला हे देखील सांगितले की तुम्ही बारा महिने इथे ताल देऊन राहिले तरी आम्ही इथून हलणार नाही कारण आम्हाला तसा हुकुम आहे. कली तेथून निघुन गेला. त्याने सांगितलेले पत्र कधी आलेच नाही. सिद्द्याची माणसे गेली असता मराठ्यांनी त्यांना अपमानित करून हाकलले व जाणार नसल्यास तोफ डागू असे सांगितले, तसे सिद्दी लोक निघून गेले.

२४ नोव्हेंबर १६८३

शंभूराजे केवळ ४० मराठे सैन्यासह स्टिफन उर्फ जुवे बेटावर उतरले. मराठ्यांच्या तोफांच्या आवाजाने गोव्यातले लोक आणि शस्त्र हाती धरलेले ख्रिश्चन पादरीही शहराच्या तटबंदीकडे पळत सुटले! ४०० लोकांनिशी विजरेई २५ नोव्हेंबरला जुवे बेटावर आला.

जवळच्या टेकडीवर जाईपर्यंत त्यातले ३०० लोक जिवंत राहिले होते. टेकडीवरचे  मराठे माघारी फिरले  आणि थोड्याच वेळात मराठ्यांच्या नव्या तुकडीचे घोंगावणारे  वादळ फिरंग्यांवर येऊन कोसळले. सर्वत्र अंदाधुंदी माजली. व्हाइसरॉय फक्त माघार घ्यायला सांगत होता. पण धीर खचलेले फिरंगी सैन्य सैरावैरा पळत सुटले. अक्षरशः काकुळतीला येऊन विजरेई भरल्या डोळ्यांनी त्यांना विनवत होता पण त्याचे कुणीच ऐकत नव्हते. चार मराठा घोडेस्वारांनी व्हाइसरॉय पाठलाग सुरु केला. त्यांच्या तडाख्यातून तो जखमी होऊन वाचला. कसाबसा खाडीपर्यंत पोहोचलेला रक्तबंबाळ व्हाइसरॉय आणि कॅप्टन एका मचव्यात बसून पळून चाललेला बघताच. संतापाने बेभान झालेल्या संभाजीराजांनी आपला घोडा पाण्यात घातला. खंडोबल्लाळ चिटणीस यांनी आपल्या प्राणांची पर्वा न करता उडी टाकून राजांचा घोडा तीरावर आणला.

शंभूराजांच्या या रौद्र तांडवामुळे व्हाइसरॉयचे धाबे दणाणले. हे बेट विजरेई आल्व्हारोचा पराभव करुन मराठ्यांनी काबीज केले. संपूर्ण गोव्यात मराठे धुमाकुळ घालू लागले आणि व्हाइसरॉयने थेट सेंट झेवियरचे चर्च गाठले. हताश झालेला विजरेई आणि ख्रिश्चन पाद्र्यांनी मशाली पेटवून तळघरातून सेंट झेवियरचा म्रुतदेह बाहेर काढला. ख्रिश्चन राजचिन्हे आणि धर्मदंड झेवियरच्या पायाशी ठेवण्यात आली. 

पोर्तुगालच्या राजाच्या वतीने लिहिलेला अर्ज झेवियरच्या पायाशी ठेवला.

"हे झेवियर , या राज्याचे रक्षण करण्यास आम्ही असमर्थ आहोत !सगळी सूत्रे हाती घेऊन या संभाजीच्या धर्मसंकटातून आपले व गोव्याचे रक्षण करावे अशी प्रार्थना करून तो झेवियरची करुणा भाकू लागला ! "

२५ नोव्हेंबर १६६४

सिंधुदूर्गाच्या बांधकामाची मालवण नजिकच्या कुरटे बेटावर सुरूवात.

२५ नोव्हेंबर १६८३

छत्रपति संभाजी राजांनी पोर्तुगीज विरोधी गोवा स्वारीत कुंभारजुव्याचा किल्ला जिंकला.

२६ नोव्हेंबर १६७९

मराठ्यांचा खांदेरी बेटावरील एक मुसलमान सैनिक सिद्द्याने फितवून नेला व त्याकडून सिद्दीने बरीचशी माहिती मिळवली. सिद्द्याने ही माहिती केग्वीनला दिली व हल्ल्याची तयारी करण्याविषयी सांगितले. याबाबत केग्विनने मुंबईला कळवलेला वृत्तांत असा होता. -

“सिद्दी आपले पठाण घेवून उतरल्यास आपले बेट जाईल असे म्हटल्यामुळे मराठे त्यावर चिडले आणि मराठ्यांनी त्याला कडक शिक्षा देवू असे सांगितल्यामुळे तो घाबरला आणि सिद्दीला जाऊन मिळाला असे त्या इसमाने सांगितले. त्याने दिलेल्या माहितीनुसार मराठ्यांकडे सुमारे ६ खंडी (१३६० किलो) बंदुकीची दारू, १००० तोफगोळे, १२ तोफा, ३०० तलवारबाज व २०० बंदुकधारी आहेत. खांदेरीवर ४ विहिरी असून त्यावरील पाणी अत्यंत कमी आहे, इतके की ते पाण्यात उतरून ओंजळीने पाणी भरतात. शिबंदी बेट सोडायला तयार आहे परंतु मायनाकने त्यांना दम भरला आहे की ‘हे शिवाजी महाराजांचे काम आहे आणि किल्ला पूर्ण होण्या आधी जर कुणी बेट सोडेल तर मायनाक बायका-मुलांसह सर्वांची डोकी मारीन’ आणि त्यामुळे सर्व लोक भयभीत आहेत. शिबंदी बरीचशी आजारी आहे तसेच दौलतखान ८ गलबत भरून रसद तयार ठेवून असुन तो लवकरच ते सामान बेटावर पुरवणार आहे”      

मराठ्यांची माहिती मिळाल्यावर सिद्दीने स्वतःचा डाव आखला आणि त्याने इंग्रजांना सांगितले की माझ्या आरमारातील बरीच गलबते अजून सुरतेहून येत असून त्यात बरीचशी लहान गलबते आहेत. मराठे खाडीतून निघून ज्यावेळी बेटाला पुरवठा करतील तेव्हा त्यांना न अडवता जाऊ द्यावे व इंग्रजांनी मोठी गलबते घेवून त्यांचा पाठलाग करावा त्यावेळी मी माझी लहान गलबते माणसांनी भरून त्वरेने दुसऱ्या बाजूने येईन आणि माणसे बेटावर उतरविन. त्यानंतर तुम्ही देखील शक्य तेवढे सैन्य बेटावर आणण्याचा प्रयत्न करा आणि दरम्यान मराठ्यांच्या नौकांना थोपवून धरा. माझे सैन्य बेटावरील शिबंदी कापून काढेल आणि बेटावर झेंडा लावेल मग आपण आपले सर्व सैन्य बेटावर आणावे. हा डाव इंग्रजांना नकोसा होता कारण याने बेट आयतेच सिद्दीला मिळणार होते आणि इंग्रजांना ज्याप्रमाणे मराठे मुंबईच्या जवळ नको होते त्याप्रमाणे त्यांना हा जंगली सिद्दी देखील नको होता. म्हणून केग्विनने मुंबईला अनुकूल तह करावा असा पाठपुरावा मुंबईला केला. यादरम्यान सिद्दीने आपली जवळ जवळ १००० माणसे उंदेरी बेटावर उतरविली आणि तिथे किल्ला बांधण्यास सुरुवात केली. २६ जानेवारी च्या पहाटे दौलतखान आपले संपूर्ण आरमार घेवून उन्देरीवर चालून आला व मोठे युद्ध सुरु झाले याच दरम्यान रसदेने भरलेल्या २० होड्या खांदेरीला गेल्या. इंग्रज आणि मराठे यांचे वकील तहासाठी बराच कथला करीत होते आणि उभाय्पाक्षांना मान्य होईल अशी तहाची कलमे करण्यात ते व्यस्त होते. शिवाजीराजांच्या वतीने चौलचा सुभेदार हे प्रकरण सांभाळीत होता. त्याच्या सोबत सुरनवीस अण्णाजी दत्तो यांना पाठवण्यात आले होते. इंग्रजातर्फे राम शेणवी दुभाषी व मध्यस्थीचे काम करीत होता व निर्णय मुंबई व सुरत दोन्हीकडील अधिकारी मिळून घेत होते. दिनांक २८ जानेवारीला उभय पक्षांना यश आले आणि तहाची कलमे ठरली.   

२८ नोव्हेंबर १६५९

अफजल वधानंतर केवळ १८ दिवसांत शिवाजी महाराजांनी पन्हाळ्यासहित वाई ते कोल्हापूर पर्यंतचा मुलूख स्वराज्यात सामील.

२८ नोव्हेंबर १६७०

३००० फ़ौज सोबत घेउन दुर्गबांधणी संदर्भात खांदेरी बेटाची शिवरायांकडून ३ दिवस पाहणी. पुढे लवकरच या ठिकाणी दुर्गबांधणी सुरू झाली ज्यामुळे सिद्दी आणि इंग्रज यांना चांगलीच जरब बसली.

२९ नोव्हेंबर १७२१

ठरल्याप्रमाणे इंग्रज आणि पोर्तुगीझ एकत्रितपणे मराठ्यांच्या कुलाबा किल्ल्यावर हल्ला करण्यासाठी मुंबईहून निघाले. मोहिमेची योजना प्रत्यक्षात आणून पहिला हल्ला मात्र त्यांनी २४ डिसेंबरला केला.

आंग्र्यांच्या नेतृत्वाखालच्या मराठी आरमारापुढे इंग्रज आणि पोर्तुगीझ यांच्या संयुक्तफौजांचे सुद्धा काही चालले नाही. ४ दिवसात धूळधाण उडून इंग्रज मुंबईला परत गेले तर पोर्तुगिझान्ना पेशवे थोरले बाजीराव यांच्यासह तह करावा लागला.